Jeden obraz wart jest tysiąca słów? Skoro tak, to poniżej znajdziecie dziesięć tysięcy słów na temat oglądania zachodu słońca z Phnom Bakheng – najpopularniejszego punktu widokowego w Angkorze.
Gdy zgromadzona publiczność wszystko obfotografowała – odłożyła aparaty i kamery oraz nagrodziła zachodzące słoneczko burzą oklasków. Serio.
Europejskie szkoły uczą nas europejskiego myślenia.
Poznając dawne dzieje cofamy się do starożytnego Egiptu, Grecji i Rzymu. Później następuje dziwna czarna dziura zakończona średniowieczem. Nagle przenosimy się do Polski i… tu historia świata się kończy z małym wyjątkiem dla Rewolucji Francuskiej, niepodległości USA i wojen światowych (to oczywiście – z polskiej perspektywy: „w Azji” było tylko Pearl Harbour).
Problemy zaczynają się, gdy kilka lat później dane jest nam zwiedzać świat. Jadąc do Azji stykamy się z dorobkiem cywilizacji, o których wiemy albo bardzo mało albo… nic.
To chyba właśnie największy problem Angkoru. Każdego roku miliony turystów przybywają do Kambodży w jednym tylko celu: zobaczenia legendarnego kompleksu świątyń ukrytego w dżungli. Dzikie tłumy (500 tysięcy zagranicznych gości w 2004 roku, ale już 2 miliony w zeszłym, a 1.12 miliona w pierwszej połowie tego roku) ściągają do Siem Reap – małej mieściny będącej centrum noclegowo-imprezowym. Tu się zatrzymują, zamawiają tuk-tuka i ruszają oglądać tajemnicze ruiny. Niektórzy chcą dowiedzieć się więcej, więc najmują miejscowych przewodników – zwiedzając słuchają legend o królach, intrygach dworskich i pięknych tancerkach.
Tłumy turystów w Ta Prohm. Gdzie jest Wally?
Nas Angkor również fascynował, dlatego już przed wyjazdem wchłonęliśmy informacje na temat dawnych dziejów Indochin. I całe szczęście – bez tego nasze zwiedzanie za bardzo przypominałoby oglądanie kamieni w lesie…
Indochiny. To słowo w idealny sposób opisuje Azję Południowo-Wschodnią – miejsce wpływów dwóch ogromnych kręgów cywilizacyjnych. Miejsce, które i z Indii, i z Chin czerpało garściami: czy to pod względem religii, architektury, języka, pisma czy też… tradycji kulinarnych.
Historia w pigułce
To w Indiach, a dokładniej w hinduskich kolonizatorach należy doszukiwać się początków starożytnej, opisywanej w chińskich kronikach Kambodży – Funanu. Istniejące po nim państwo Czenli w VIII wieku zostało podbite przez Jawajczyków – dynastię Sailendra, która (tak jak Habsburgowie w Europie) panowała nad kilkoma indonezyjskimi królestwami.
Pod koniec VIII wieku Czenla doczekała się władcy, który miał utworzyć nowe imperium. Dżajawarman II przybył z Jawy wraz z nowym pomysłem na państwo. Zjednoczył rozbitą Czenlę i w 802 roku, nieopodal dzisiejszego Siem Reap ogłosił się dewaradżą: Królem-Bogiem tym samym dając początek nowej dynastii i nowemu Królestwu Khmerów.
Nowa stolica
Idea Króla-Boga była kluczowa dla funkcjonowania Imperium i kolejnych władców. Tak jak w starożytnym Egipcie – wielkie projekty budowlane były realizowane nie tylko dzięki setkom tysięcy niewolników, ale również dzięki fanatycznemu uwielbieniu jakim cieszyli się królowie. Każda kolejna świątynia wznoszona była jako miejsce boskiego kultu.
W ciągu 300 lat wybudowano Angkor – wspaniałą stolicę, która dając schronienie ponad milionowi mieszkańców stała się największym miastem średniowiecznego świata. Nawet dziś cały obszar obejmujący prostokąt liczący 8 na 25 kilometrów jest największym na świecie kompleksem sakralnym – większym od Watykanu.
Prócz budynków sakralnych i pałaców – najważniejszym osiągnięciem ówczesnych architektów były Baraje – ogromne (po 16 km kwadratowych!) sztuczne jeziora i system irygacyjny, dzięki któremu zmieniono wielki fragment dżungli w uprawne pola.
Srah Srang - sztuczne jezioro wybudowane w X wieku.
Kult Króla-Boga miesza się tu z hinduizmem i buddyzmem: setki lat wpływów tych religii odbiły się na architekturze w przeróżny sposób. Najjaskrawszym przykładem może być działalność największego budowniczego w historii imperium – Dżajawarmana VII. Król-buddysta nie zamierzał zrezygnować z nadającego sens królestwu kultu Króla-Boga. W jednym z najciekawszych budynków kompleksu, Bajonie, postanowił połączyć elementy wszystkich kultów. Stał się więc Królem-Buddą, a jego kilkaset identycznych podobizn umieszczono na wieżach świątyni.
Dżajawarman VII patrzy Adzie w oczy. I na odwrót.
Każda świątynia jest inna. W świątyniach hinduistycznych widzimy posągi i płaskorzeźby Wisznu, Siwy, Lakszmi. Na setkach metrów płaskorzeźb w Angkor Wat – historie z dworu królewskiego, bitwy, wyobrażenie nieba i piekła, a także (co przekracza niestety nasze zdolności poznawcze) klasyczny motyw hinduistyczny przedstawiający
ubijanie Morza Mleka przez Wisznu stojącego na swoim wcieleniu – żółwiu Kurma w asyście demonów i bogów w celu uzyskania ambrozji.
Za nami dwa dni w Angkorze. Większość turystów decyduje się na bilet 1 lub 3 dniowy (odpowiednio 20 i 40$) i zwiedzanie przy pomocy wynajętego tuktuka (12-15$ za dzień). My zdecydowaliśmy się spędzić tu trochę więcej czasu. Bilet 7 dniowy kosztuje swoje (60$) ale, dzięki temu na spokojnie można wszystko obejrzeć jeżdżąc wszędzie na rowerze (2 rowery na tydzień wytargowaliśmy za 10$).
Dziś robimy dzień przerwy – jutro ruszamy dalej starając się unikać hord turystów. Życzcie nam szczęścia.
Wisznu, Ada, demony, bogowie, żółw, nagi, morze mleka, ambrozja...
Widok z trzeciego poziomu Angkor Wat. W środku: biblioteka.
Apsary tańczące przy wejściu do Angkor Wat.
Phnom Bakheng. Pierwsza świątynia wybudowana w okolicy Angkor - IX-X wiek.
Dżajawarman VII patrzy Adzie w oczy. I na odwrót.
Kompleks świątynny Banteay Kdei wybudowany z Dżajawarmana VII, XII-XII wiek
Srah Srang - sztuczne jezioro wybudowane w X wieku.
Ta Prohm - kompleks świątynny z czasów Dżajawarmana VII. Jeden z bardziej znanych w obrębie Angkor z powodu licznych drzew wbijających się w świątynie.
Tłumy turystów w Ta Prohm. Gdzie jest Wally?
Ta Prohm jest piękne, ale nigdzie nie widzieliśmy aż tyle wycieczek...
Ta Keo, symbolizująca górę świątynia zadedykowana Siwie. X-XI wiek.
Spean Thma - ruiny dawnego mostu nad rzeką Siem Reap. Dziś porośnięte drzewami.
Widok na groblę prowadzącą do Bafuonu - Świątyni z XI wieku, która jeszcze 30 lat temu leżała w gruzach, a rok temu otwarto ją po rekonstrukcji.
Tak, dzień poświęcony na zwiedzanie miejsc pamięci ofiar reżimu Czerwonych Khmerów był jednym z cięższych podczas naszej podróży. Na szczęście nawet po tak długim i wyczerpującym zwiedzaniu śmiało można szukać pocieszenia w jednej z miliona ulicznych knajpek serwujących przepyszne i tanie jedzenie.
Aż mi głupio pisać o tajskim i khmerskim jedzeniu bez długiego i szczegółowego wstępu na temat kuchni chińskiej. Dziś jednak opiszę jak jada się w Indochinach 🙂
Podstawą egzystencji jest tu „street food”, lub bardziej tradycyjnie, z polska – jedzenie uliczne. Cały ambaras to budka stanowiąca kuchnię i spiżarkę w jednym, wok stawiany na przenośnej butli gazowej i zestaw stołeczków i stolików. Całość zazwyczaj zamontowana jest na motorku, co pozwala na dowolność przy wyborze miejsca pracy. Na początku trudno było nam przestawić się na świadomość tego, że restauracja może się „zwinąć” i po prostu odjechać. Z czasem zaczęliśmy dostrzegać użyteczność społeczną tego pomysłu. Koszty założenia biznesu są o wiele niższe, niż wynajęcie lokalu, zakup wyposażenia, zatrudnienie personelu itd. i dzięki temu o wiele więcej osób może zarobić na utrzymanie rodziny. Z drugiej strony chcąc zjeść coś na mieście nie trzeba korzystać z usług drogich restauracji, wystarczy przysiąść na jednym z wielu plastikowych stołeczków rozstawionych na chodniku. Danie obiadowe w takiej przewoźnej garkuchni kosztuje zazwyczaj kilka złotych (i mam na myśli mniej niż 5 zł – zazwyczaj trzy, cztery złote) i podawane są zazwyczaj w formie smażonej w woku potrawki z mięsa i warzyw z ryżem na osobnym talerzyku.
Je się łyżką i widelcem. Łyżkę należy trzymać w prawej ręce i to nałożone na nią kęski transportować do ust, a widelca używać tak jak noża – pomagać sobie nim przy nakładaniu jedzenia na łyżkę.
Podróżnik zwiedzający Azję południowo-wschodnią, który nie zna historii regionu może zdziwić się, że w Wietnamie i Kambodży bez problemu dostaniemy przepyszne pszenne bagietki, którymi nie dane będzie nam raczyć się w Tajlandii (ani tym bardziej Chinach). Dlaczego? Otóż Wietnam i Kambodża jeszcze niedawno były koloniami francuskimi, a jak wiadomo Francuzi bez bagietek obejść się nie mogą. Więc oprócz innych, mniej chlubnych, spuścizn kolonializmu to Khmerom i Wietnamczykom Europejczycy zostawili przepis na swój wypiek narodowy 🙂
W Tajlandii najbardziej zajadaliśmy się Pad thai, czyli wstążkowatymi kluskami ryżowymi smażonymi z sosem tamaryndowym, jajkiem, kurczakiem, orzechami ziemnymi i świeżymi kiełkami obowiązkowo serwowanym z limonką, Tom Yum i Tom Kha czyli zupami na bazie mleka kokosowego z dodatkiem trawy cytrynowej, liści kafiru, imbiru, kurczaka lub owoców morza oraz niezliczoną ilością rodzajów smażonych klusek. W Kambodży próbowaliśmy już sztandarowych dań kuchni khmerskiej – Lok lak marynowana wołowina smażona w słodkawym sosie, podawana na liściach sałaty, drobno krojonej cebuli i plasterkach pomidorów oraz Amok oryginalnie rybne danie podawane w sosie kokosowym z mocnym aromatem trawy cytrynowej, które jak dotąd mieliśmy przyjemność jeść tylko w wersji mięsnej. Obie „potrawki” serwowane są oczywiście z wszechobecnym ryżem.
A jeżeli w tym roku ktoś nie ma czasu na krótki wypad do Azji, zawsze można spróbować odtworzyć miłą atmosferę w domowym zaciszu. Na kolacje polecamy tajskie curry lub pad thai, a na deser oryginalną mrożoną herbatę po hongkońsku lub kawę na zimno – poranną specjalność z Bangkoku. Warto ugotować więcej ryżu, żeby rano podać go z ciepłym omletem po tajsku.
Herbata po hongkońsku
Przygotuj mocny napar z czarnej herbaty (jeżeli ktoś lubi warto poeksperymentować z odmianami oolung, Chińczycy je uwielbiają). Do szklanki wlej niesłodzone mleko skondensowane do wysokości ok. 2 cm, uzupełnij ostudzona herbatą. Dodaj lód, słódź syropem cukrowym.
– użycie mleka skondensowanego zamiast zwykłego sprawia, ze nasz napój nie traci na intensywności (w przeciwieństwie do rodzimej lurowatej bawarki).
– napój powinien wyjść bardzo gorzki. Ponieważ podajemy go na zimno posłodzenie zwykłym cukrem będzie niemożliwe. Aby przygotować porcje syropu cukrowego na zapas wsyp do dzbanka 1 kg białego cukru i powoli zalewaj wrzątkiem cały czas mieszając aż uzyskasz roztwór nasycony, czyli cukier w całości się roztopi. Dodawaj wodę powoli, bo potrzeba jej naprawdę niewiele. Tak przygotowany syrop jest słodszy od cukru, możesz dodawać go do wszelkich zimnych napojów, drinków oraz herbaty i kawy na ciepło.
– chińska herbatę z mlekiem można też pić na ciepło. Przygotowuje sie ja tak samo, pomijamy tylko proces studzenia herbaty i oczywiście nie dodajemy lodu
– mrożona herbata przygotowywana w ten sposób można kupić m. in. w McDonaldsie za ok. 13 HKD, czyli 6 zł lub sieciówce sklepów spożywczych z mini-barkami 7-11 za 11 HKD (5zl) na zimno i 9 HKD (4zl) na gorąco.
Mrożona kawa z bangkockich ulic
Do malej filiżanki nasyp po 2 czubate łyżeczki kawy rozpuszczalnej dobrej jakości, cukru i śmietanki w proszku. Zalej wrzątkiem, wymieszaj, rozpuść. Do dużej szklanki (ok. 0.5l) wlej podobna ilość niesłodzonego mleka skondensowanego, jak w poprzednim przepisie. Możesz uzupełnić całą szklankę lodem i wlać gorąca kawę lub poczekać, aż kawa ostygnie i podać ją z mniejszą ilością lodu. Ilość esencji kawowej to 1 filiżanka, napój tworzy sie ze zmieszania jej z woda z rozpuszczającego sie lodu.
Przed podaniem polej mlekiem skondensowanym do dekoracji. Smakuje identycznie jak cukierki Kopiko.
– na prawie każdym rogu w mieście przed południem stoi straganik na kółkach, gdzie można kupić taki magiczny napój dla ochłody i porannego kopa.
– wszystkie kawy jakie piliśmy w ten sposób kosztowały 15-30 BHT (1.5-3 zl) za kubek nie ustępujący wielkością Starbucksowi
Tajski omlet – idealny na śniadanie
Jeżeli w lodówce została nam przypadkiem miseczka ryżu z wczorajszego obiadu to odpada nam połowa roboty. Ryż włóż do miseczki, podgrzej jeżeli jest taka potrzeba i nałóż na talerz sposobem zapamiętanym z dzieciństwa z zabawy w robienie babek z piasku 😉 Jajka pomieszaj do połączenia żółtka z białkiem, dopraw solą i pieprzem, usmaż omlet. Warto wrzucić do środka coś dla urozmaicenia – Tajowie zazwyczaj serwują omlet z cienkimi plasterkami pomidora i cebulą. Omlet smaż na obficie polanej tłuszczem i rozgrzanej patelni. Gotowe jajka z dodatkami ułóż na szczycie ryżowej kupki. Serwuj z ketchupem oraz sosem słodko-kwaśnym lub słodko-ostrym (sosy na bazie chilli można kupić w sklepach z azjatyckim jedzeniem i w większości dobrze zaopatrzonych sklepów spożywczych).
– danie urzeka swoją prostotą i oczywistością i zachwyca harmonią smaku. Jest syte, szybkie i smaczne, czyli idealne na śniadanie. Warto skorzystać z doświadczeń milionów ludzi, którzy nie jadają pieczywa, a za to ryż podają do każdego dania 😉
To będzie długa notka. Taka być musiała, bo temat poważny, skomplikowany i bardzo, ale to bardzo fascynujący.
Dwa miesiące temu odwiedziliśmy Nankin. Była stolica, niegdyś najważniejsze miasto Chin jest dziś symbolem zbrodni wojennych, których doświadczyła Azja ze strony japońskiej armii.
Kambodża to też symbol zła. Zła i ludobójstwa, które zrozumieć jeszcze trudniej, bo dokonano go w granicach jednego, homogenicznego państwa.
Rys historyczny
Pisząc o najnowszej historii Kambodży musimy cofnąć się o kilka wieków. Jak pisaliśmy w notce o Ayutthaji – najpotężniejsze w Indochinach Imperium Angkoru zostało w 1431 roku złupione przez Syjamczyków. Stolicę państwa przeniesiono do Phnom Penh, gdzie przez kolejne cztery wieki przeżywało kolejne najazdy ze wschodu (Wietnam) i zachodu (Syjam) upadając coraz bardziej. Gdyby taki stan rzeczy się utrzymał – Kambodża prawdopodobnie upadłaby zupełnie. Na szczęście, zupełnie niespodziewanie w połowie XIX wieku w południowej Azji pojawili się Francuzi, którzy w ciągu kilku lat „rozpanoszyli się” w regionie. Kawałek po kawałku zaczęli podbijać Wietnam, a Królestwu Kambodży zaproponowali protektorat. W ten sposób Kambodża stała się w zasadzie francuską kolonią, zapewniając sobie jednak bezpieczeństwo od wojowniczych sąsiadów i… byt dynastii królewskiej.
Indochiny Francuskie były później areną zmagań wojennych, jednak o dziwo – Kambodża nigdy Francuzom nie wyrywała się „siłą”. Gdy po II wojnie światowej Wietnamczycy toczyli 8 letnią wojnę narodowo-wyzwoleńczą – Kambodża spokojnie czekała na rozwój wypadków. I doczekała się.
Król – filmowiec
9 listopada 1953 roku Król Norodom Sihanouk ogłosił niepodległość kraju. Zmęczona wojną z Wietnamem Francja nie miała wyboru: Kambodża „wywalczyła niepodległość” bez choćby jednego wystrzału.
Od tego momentu wszystko potoczyło się bardzo szybko. Zimna wojna sprawiła, że i USA, i ZSRR zabiegały o przychylność graniczącego z targanym wojną Wietnamem państwa.
Król Sihanouk podczas wizyty w Pekinie
Królowi bardzo to pasowało – sprytnie lawirował przyjmując dary i łapówki. W samym 1956 roku został odznaczony w Hiszpanii, Austrii i… w Polsce, gdzie odznaczono go krzyżem orderu Polonia Restituta. Władca prowincjonalnego, zupełnie nieznanego w świecie państewka szybko trafił na światowe salony. Szybko też przylgnęła do niego łatka Playboya (wikipedia podaje, że miał „kilkanaście” żon i czternaścioro „oficjalnie uznanych” dzieci). Nudne życie władcy urozmaicał sobie dzięki otrzymanym od USA kamerom filmowym. Król wyreżyserował ponad 20 filmów. W jego dorobku filmowym znaleźć można takie arcydzieła jak przygodowy musical „La forêt enchantée”, według jego scenariusza, który nie tylko wyreżyserował, wyprodukował, zagrał w nim i skomponował muzykę, ale i dokonał montażu. Nic dziwnego, że talent Króla dostrzeżono nominując go do Grand Prix Międzynarodowego Festiwalu Filmowego w Moskwie!
W 1970 roku popełnił jednak błąd, który z czasem okazał się przekleństwem Kambodży.
Widząc, że szala wojny w Wietnamie przechyla się na rzecz wojsk Ho Chi Minha zaczął potajemnie wspierać siły komunistyczne. „Zdrada” USA sprawiła, że zanim się obejrzał – został zrzucony z tronu i musiał szukać pomocy w Chinach. Po finansowanym przez CIA przewrocie wojskowym władzę przejął lojalny wobec amerykanów generał Lon Nol. Od tego czasu Kambodża miała stać się wiernym przyjacielem USA.
Ale obalony król nie zamierzał się poddać. Już szukał sojuszników, którzy pomogliby mu wrócić na tron. A naturalnymi sojusznikami w walce z USA była partia komunistyczna…
Paryscy intelektualiści
Komunistyczna Partia Kambodży istniała już kilka lat, ale ostatnio zajmowała się przede wszystkim pomocą wojskom bratniej partii w Wietnamie. Jej liderem był wykształcony w Paryżu Saloth Sar. A od niedawna partię jak i jej członków nazywano Czerwonymi Khmerami…
Mieszkańcy Kambodży wiedzieli, że reżim generała Lon Nola to ukryta „amerykańska okupacja”. Coraz częściej uciekali do lasów, gdzie przyłączali się do komunistycznej partyzantki. Jednak dopiero apel znajdującego się na uchodźstwie Króla sprawił, że partyzantka Czerwonych Khmerów zaczęła zagrażać wojskom rządowym.
Jakby tego było mało – USA raz po raz bombardowało obozy Vietkongu znajdujące się we wschodniej Kambodży. Nie raz się pomylono i zbombardowano cywilne zabudowania…
Miesiąc po miesiącu głoszący powszechną równość Czerwoni Khmerowie stawali się coraz potężniejsi. A wojska Lon Nola – coraz słabsze, wraz z kolejnymi porażkami USA w Wietnamie i zakręcającym się powoli kurkiem z amerykańską pomocą.
Reżim Lon Nola wytrzymał 5 lat. W 1975 roku Czerwoni Khmerowie zdobyli Phnom Penh.
Rok Zero
Nikt nie wiedział jak będą wyglądać rządy Czerwonych Khmerów. Nawet gdy media zaczęły informować o pierwszych decyzjach władz – wielu w te informacje nie wierzyło.
No bo to przecież fizycznie nie możliwe. Przesiedlać całe miasta na wieś? Zabijać buddyjskich mnichów (tu, gdzie co chwila na ulicy widzi się szafranowe szaty)? Wszyscy pytali też – kim jest ów Pol Pot, który kieruje nowymi władcami kraju? Dopiero jakiś czas później miało okazać się, że pod tym pseudonimem skrywa się znany już niektórym Saloth Sar.
Król wrócił z wygnania do swojego pałacu, ale Czerwoni Khmerzy nie oddali mu władzy. Przez kolejne lata miał pozostawać w areszcie domowym. Wizja Pol Pota nie zakładała powrotu monarchii, ani demokracji. Pol Pot chciał komunizmu. Prawdziwego komunizmu – takiego, jakiego do tej pory nie było nigdzie na świecie.
Ogłoszono Rok Zero.
Nowy początek dziejów, nie mający nic wspólnego z dotychczasowymi, pełnymi wypaczeń czasami. Bez tradycji. Bez kultury. Bez religii. Bez rodziny. Bez niepotrzebnej konsumpcji i marnowania zasobów. Bez ekstrawaganckich fryzur i ubiorów. Bez zdrajców, którzy budowali poprzedni reżim. Bez tych, którzy ich popierali. Bez intelektualistów, nauczycieli, tłumaczy…
Szybko podzielono obywateli na dwa podstawowe typy: ludzi „nowych”, czyli tych, którzy żyli „po nowemu” w miastach i ludzi „starych”, czyli mieszkających na wsiach. Ludzie „nowi” byli wrogami, których trzeba było wyeliminować, jeśli nie przyjmą systemu wartości ludzi starych. Kambodża zamknęła się na świat – w kraju nie pozostał ani jeden obcokrajowiec; zamknięto wszystkie ambasady. Rozpoczęto eksperyment, jakiego nie było jeszcze w historii – próbę stworzenia nowego społeczeństwa. Zmieniono flagę i nazwę państwa – od teraz mówiono o Demokratycznej Kampuczy.
Kambodża miała zmienić się w pełni niezależne, samowystarczalne państwo. Miasta zostały wysiedlone – wszyscy ich mieszkańcy trafili do wiejskich komun, gdzie zajmowali się uprawą roli. Oczywiście – nie działo się to dobrowolnie. Każdy najmniejszy głos sprzeciwu równał się karze śmierci. Komuny miały stać się ulepszoną wersją tradycyjnych rodzin. Komuny pracowały razem, wspólnie żyły i jadły. Dotychczasowy porządek, tradycyjna hierarchia rodziny miała się zawalić z jeszcze jednego powodu: to odbierane rodzinom dzieci, jako najmniej skażone „nowymi czasami” miały pilnować nowego porządku. Podatne na pranie mózgów – stawały się trybikami systemu opartego na powszechnym terrorze.
Tym co może fascynować najbardziej jest struktura Czerwonych Khmerów i forma sprawowania rządów przez Pol Pota. W odróżnieniu od innych okrutnych dyktatorów – Pol Pot zawsze pozostawał w cieniu. Rządziła Angkar (dosłownie: Organizacja). Kto w niej był? Jak wyglądał? Większość ludzi nie miała pojęcia. Kambodża była jedynym państwem totalitarnym, w którym nie panował kult jednostki. Pol Pot nie pokazywał się publicznie, nigdzie nie pokazywano jego zdjęć. Podobnie jego współpracownicy. Liczyła się wiara nie w człowieka, a w Organizację. Organizację, która często miała twarz dziecka powtarzające partyjne slogany.
Pola Śmierci
Do Phnom Penh pojechaliśmy głównie dlatego. Stolica Kambodży (a wówczas – stolica Kampuczy) w 1975 roku została ewakuowana: z dwóch milionów mieszkańców pozostało tylko kilka tysięcy żołnierzy i przedstawicieli reżimu.
To tu powstało więzienie, które stało się symbolem zbrodni Czerwonych Khmerów – Tuol Sleng zwane również S-21. Dotychczasowy kompleks szkoły średniej przebudowano zmieniając sale klasowe w pokoje przesłuchań i cele. Więzienie stało się miejscem kaźni blisko 17 tysięcy więźniów.
Dziś – raptem 35 lat po tych wydarzeniach kompleks zmieniono w Muzeum Ludobójstwa. Najbardziej przerażające muzeum, które widzieliśmy.
Przerażające jest tu wszystko – i groteskowa zamiana klas szkolnych w sale tortur; i świadomość, że działo się to kilkadziesiąt lat temu; i akustyka; i oświetlenie.
Muzeum nie szokuje okrucieństwem (tak jak robiono to w Muzeum w Nankinie pokazując zdjęcia obciętych głów), a atmosferą przeklętego miejsca.
Naturalnym uzupełnieniem wizyty w Tuol Sleng była wizyta w Choeung Ek – wsi leżącej kilkanaście kilometrów od Phnom Penh. To tu, na Polach Śmierci, przewożono i mordowano więźniów S-21. W całej Kambodży odnaleziono ponad 300 takich miejsc: nie tyle „masowych grobów”, co „obszarów masowych grobów”. W Choeung Ek jest ich 129 skrywających w sumie blisko 9000 ciał. Znajduje się tu też miejsce pamięci – buddyjska stupa upamiętniająca wszystkie ofiary reżimu Czerwonych Khmerów. Stupa spełniająca też funkcje cmentarza: wypełniono ją blisko 5000 czaszkami znalezionymi w tym rejonie.
Mówiąc o naszych odczuciach: Pola Śmierci bardzo różniły się od S-21. Motyle, ćwierkające ptaki, świecące słońce – sielanka. Zdecydowanie warto jednak było tu przyjechać, choćby dla rewelacyjnego audio-przewodnika po tym miejscu. Dobre 2 godziny chodziliśmy ze słuchawkami na uszach słuchając opowieści ludzi, którzy byli tu 35 lat temu.
Głód
Cztery lata rządów Czerwonych Khmerów to okres mroczny i przerażający. Powszechny terror i morderstwa polityczne to jednak tylko połowa zła, które dotknęło wtedy kraj. Drugą połową, może mniej spektakularną ale jeszcze groźniejszą był wynikający z terroru powszechny głód.
Komuny ludowe zajmowały się najczęściej uprawą ryżu. „Rolnicy” – fryzjerzy, rzemieślnicy, piekarze – nie mieli jednak pojęcia o uprawie roli. Szybko okazało się, że normy wyznaczane przez Organizacje są nierealne. Kto jednak miał poinformować o tym zwierzchników wiedząc, że ryzykuje życiem? Nadzorcy komun zmuszali swoich podwładnych do niewolniczej pracy, jednocześnie obniżając racje żywieniowe, byle by tylko wykonać 100% nierealnej normy. Państwo z kolei eksportowało coraz więcej – widząc, że normy są jak najbardziej realne. Każdy miesiąc pogłębiał kryzys i przynosił więcej ofiar głodu.
Oddziały Kambodżańskich wojsk zgrupowane przy granicach kraju radziły sobie z głodem jak tylko mogły raz po raz atakując wioski po wietnamskiej stronie granicy. Jakby tego było mało – do Wietnamu uciekało coraz więcej uchodźców donoszących o zbrodniach na mniejszości wietnamskiej w Kampuczy. W końcu, w 1979 roku Wietnam odpowiedział zbrojnie. Błyskawicznie poradzono sobie z przetrzebionym dezercjami wojskiem Czerwonych Khmerów i obalono reżim.
Pol Pot zdążył tylko wysłać Króla Sihanouka do ONZ, by ten zaprotestował przeciwko inwazji, a sam ukrył się w dżungli.
Dziś
34 lata po upadku Czerwonych Khmerów Kambodża rządzona jest przez Hun Sena. Ten były Czerwony Khmer, który zdezerterował do Wietnamu w 1977, kilka lat później został premierem i… jest nim do dziś (nieprzerwanie od 1985 roku!).
Pol Pot zmarł w 1998 roku gdzieś w dżungli. Jego grób jest dziś atrakcją turystyczną. Raczej z tej atrakcji nie skorzystamy…
Król Norodom Sihanouk zmarł rok temu. Wrócił na tron w 1993 roku i abdykował w 2004 roku na rzecz swojego syna. Obecny król Norodom Sihamoni całe dzieciństwo spędził w czeskiej Pradze – jest jedynym monarchą na świecie, który mówi po czesku. Zanim zaczął zajmować się polityką był znany głównie jako tancerz i nauczyciel baletu.
Chyba jeszcze nigdy tak się nie rozpisaliśmy. Jeśli jednak komuś byłoby mało – polecamy książki o historii Kambodży, szczególnie „Uśmiech Pol Pota” Idlinga i „Bambusową Klepsydrę” Góreckiego. Ta pierwsza w fascynujący sposób opisuje w jaki sposób na wydarzenia w Kampuczy reagowali lewicowi intelektualiści w Europie. Ta druga (napisana przez autora przemówień Jaruzelskiego) to dobry przykład na miszmasz jaki pojawia się w głowie komunisty, który widzi do czego może doprowadzić komunizm.
